Tarkovski’nin Zerkalo – Ayna filmini seyrederken biçim ve hikayeyi ele alış tekniği açısından ortada duran olayı anlamakta zorluk çekeceğiniz kesin. Öykü anlatımlarına alışık olan bizler, ruh durumumuzu yaşamın anlatısına göre şekillendirip karşımızda cereyan eden olayları yorumlamaya çalışıyoruz. Hayatın derinliklerini sanatsal imgelerle anlamak ve bunu tam olarak yaşamımızın içinde anlaşılabilir hale getirmek şüphesiz çok zor bir iştir. Sovyetler Birliği’nin ve Rus Sineması’nın kurucusu diyebileceğimiz, dünya sinema tarihinin en önemli yönetmeni Andrei Tarkovski başyapıtı Ayna’da insanı psikolojik derinlikli olarak ele alıp, hayatımızın imgelerle oluşan çağrışımlarını masaya yatırıyor..

Baba tarafından terk edilen bir çocuk, kocasız kalmış bir kadın ve Bach melodileri esliginde Tarkovsky nin yakaladığı kusursuz resimlerle ölüm döşeğindeki bir adamın bilinç akışı tekniğinde anlatılan hikâyedir ‘Ayna’. Andrei Tarkovski konudaki dizeleri şiirsel bir biçimde bizlere sunuyor. Bu film bir çocuğun düşlerini, sözde yaşanmış çocukluğunu; bekleyiş içindeki insanın düşlerini, özlemini, anılarını, nefretlerini anlatır bizlere. Asıl olan insanın hırpalanmış, örselenmiş belleğine ulaşabilmektir. Bilişsel bir terapinin patlayan duygu yoğunluğudur Zerkalo!

Margaritha Terekhova’nın ormana baktığı sahneden kekeme çocuğun konuşma terapisine; gelmekten olanı bekleyen çocukların bakışlarından, yavaş yavaş yanımıza yaklaşan adamın belirsizliğine kadar Zerkola’da zamanın duygusal yansıması var. Televizyon sahnesinde anlaşılmaz biçimde duran ekran, az sonra yüzümüze bir tokat gibi ineceğini hayal ettiğimiz savaş görüntülerinin öncesidir. II. Dünya Savaşı’ndan babalarının dönmesini bekleyen çocukların bakışları filmde zaman/mekan/boyut algısını geri plana iterken, zaman içinde yolculuk yaparak kavram silsilesini izlemek büyüleyici! Bu teknik insanın kendi hayatını yorumlaması açısından hiçte kolay değil. Mesela bir kahve fincanının bıraktığı izin kaybolana dek filmde yer alması, yaşamın sıradanlaştığı anlarda insanın beyninin dalmasına işaret ediyor.

Hayaller ya da gerçekler nedir?
Sorguladığımız anda geçmişe yolculuk yapmak aciz kaldığımız bir duruma mı işaret?
Geçmiş çaresizlik midir?

Tarkovski bu sorguların içinde bizleri sürüklerken, babasının okuduğu şiirlerle insanın anlaması zor bilinçaltı hislerine uzanmayı başarmış.

1940’lı yıllarda ortaya çıkan Şiirsel Gerçekçilik akımının en iyi filmlerinden birisidir bu yapım. Tarkovski en kişisel filmini sunuyor seyirciye. Kendi hayatından parçalarını birleştirip psikolojik derinlik içinde insanların geçmişlerine yolculuk yapmalarını sağlıyor. Filmin en zorlayan yönü, belli bir kurgusunun olmaması. Dağınık ilerleyen filmde ani geçişleri alışık olduğumuz kurgu türleri birbirine bağlamıyor, baş karakterin duyguları ile geçişler arasında köprü kuruyoruz. Bir belgesel gibi ilerleyen film, psikolojik olarak hissettirdikleriyle insanı benzersiz bir deneyime sürükleyebiliyor; 2. Dünya Savaşı, boşanmış aile, yanan ev, anne ilişkisi, çocuklar…

“Her çocuk kendi kaderini yaşar” cümlesi, aslında babasız büyüyen çocuklar için değiştirilmeli; “Her çocuk kendi babasının kaderini yaşar!” Filmdeki karakter çocuğuna kendi çocukluğunu yaşatıyor, bu yüzden kendini çocuğunun silüetinde görüyor. Çocuğuna (Ignat) “benimle kalır mısın?” diye sorduğunda, Ignat “hayır…” diyor; ancak bu bir yıkıma sebep olmuyor; çünkü, onu da annesi büyütmüş. Annelerin büyüttüğü, ama babalarının kaderini yaşayan insanların yıkımları halen dünyaya kök salmaya devam ediyor!

Zamanı, anı, geçmişi, şimdiyi, geleceği… Örselenmiş belleğinizde ne yer edinmişse Zerkalo filminde kendinize ayna tutuyor olacaksınız. Bu başyapıt bin sene sonra bile kişilerde aynı/ayna etkiyi sağlayacaktır!

yasam.kaya@gmail.com