Michael Cacoyannis’in 1964 yapımı Zorba filmi, Nikos Kazancakis’in aynı adlı romanından uyarlanan, ABD-İngiltere-Yunanistan ortak yapımı bir başyapıt. Anthony Quinn’in unutulmaz performansı, Mikis Theodorakis’in ruhu titreten müzikleri ve Girit’in büyüleyici atmosferiyle, film yalnızca bireysel özgürlük arayışını değil, aynı zamanda Türk-Yunan tarihsel çatışmasının gölgesinde toplumsal dinamikleri ve ırkçılık gibi evrensel meseleleri de sorguluyor. Zorba, insanın kendi içsel zincirleriyle ve tarihsel yüklerle mücadelesini, dansın ve yaşamın ritmiyle anlatıyor.

Karakterler ve Çatışmalar: Bireyden Topluma

Filmin ana ekseni, entelektüel İngiliz yazar Basil (Alan Bates) ile hayatı dolu dolu yaşayan, kuralları hiçe sayan Alexis Zorba (Anthony Quinn) arasındaki zıtlık üzerine kurulu. Basil’in Girit’e, babasından miras kalan bir madeni işletmek için yaptığı yolculuk, bir içsel arayışın metaforu. Ancak bu yolculuk, yalnızca bireysel bir dönüşüm hikâyesi değil; aynı zamanda Yunan toplumunun tarihsel ve kültürel dokusuyla şekillenmiş çatışmalarını da yansıtıyor. Zorba, özgürlüğün ve yaşam sevincinin sembolü olarak, adeta bir felsefe gibi hareket ederken, Basil modern insanın kararsızlığını ve toplumun dayattığı sınırlara teslimiyetini temsil ediyor. Basil, Zorba’nın patronu olarak hikâyeye girse de, aslında onun öğrencisi konumuna evriliyor; entelektüel birikiminin ağırlığı altında ezilen bu karakter, Zorba’nın rehberliğinde hayatın ham duygularıyla tanışıyor. Anthony Quinn’in performansı, Zorba’yı bir ikon haline getiriyor; onun dansı, kahkahası ve hüznü, insanın varoluşsal krizine karşı bir başkaldırı. Alan Bates’in Basil rolündeki sakin ama katmanlı performansı ise bu dönüşümü ustalıkla yansıtıyor; onun kontrollü jestleri ve derin bakışları, karakterin içsel çatışmalarını ve yavaş yavaş açılan ruhunu izleyiciye hissettiriyor. Zorba, insanın kendi gölgesiyle dans etmeye cesaret ettiği bir figür.

Türk-Yunan Tarihsel Çatışması ve Toplumsal Yargılar

Zorba, Girit’in 1960’ların başında hâlâ Osmanlı geçmişinin izlerini taşıyan bir coğrafyada geçiyor. Film, Türk-Yunan tarihsel çatışmasını doğrudan bir tema olarak işlemese de, bu gerilimin izleri, özellikle ada halkının toplumsal dinamiklerinde ve dışlayıcı tavırlarında hissediliyor. Girit, tarih boyunca Osmanlı egemenliği altında kalmış, 19. ve 20. yüzyılda Türk-Yunan çatışmalarının merkezi olmuş bir ada. Film, bu tarihsel gerilimi, ada halkının “yabancı”ya karşı önyargılı tutumunda ve Türk kökenli unsurlara yönelik dolaylı bir mesafede açıkça yansıtıyor; örneğin, Madame Hortense’in Osmanlı dönemiyle ilişkilendirilen geçmişi, ada halkı tarafından ırkçı bir dışlamayla karşılanıyor. Filmde, ada halkının yabancılar karşısındaki tutumu ve özellikle Madame Hortense (Lila Kedrova) gibi “öteki” addedilen karakterlere yönelik davranışları, bu tarihsel gerilimin yankılarını taşıyor. Hortense’in geçmişinde, Osmanlı dönemiyle bağlantılı bir “yabancı” olarak algılanması, ada halkının ona karşı mesafeli duruşunda kendini gösteriyor. oluşuyor. Bu, filmin ırkçılık ve ötekileştirme temalarını dolaylı ama güçlü bir şekilde işlediği bir nokta.

Sinema, toplumsal yaraları ve tarihsel yükleri estetik bir dille açığa çıkarır. Zorba’da, ada halkının kolektif ahlak anlayışı ve dışlayıcı tavırları, sadece bireysel değil, aynı zamanda tarihsel bir önyargının yansıması. Örneğin, filmde bir dul kadının (Irene Papas) trajik sonu, toplumun kadınlara ve “öteki”ye yönelik acımasız yargılarını gözler önüne seriyor. Bu sahneler, Türk-Yunan çatışmasının tarihsel bağlamında, “yabancı”ya duyulan güvensizlik ve ırkçı önyargıların evrensel bir eleştirisi olarak okunabilir. Ancak film, Türk-Yunan birlikteliğine dair umut ışığı da sunuyor; Zorba’nın evrensel insan sevgisi ve Hortense ile kurduğu bağ, tarihsel düşmanlıkların ötesinde bir insanlık köprüsü kurma çabasını simgeliyor. Cacoyannis, bu temayı doğrudan bir propaganda unsuru olarak kullanmak yerine, insan doğasının karanlık yönlerini ve toplumsal normların birey üzerindeki baskısını vurgulayarak işliyor.

Irkçılık ve Ötekileştirme: Evrensel Bir Yara

Zorba, ırkçılık temasını, ada halkının kendi içindeki katı gelenekleri ve yabancıyı dışlama eğilimi üzerinden ele alıyor. Madame Hortense, bir Fransız kadını olarak, ada halkı tarafından tam anlamıyla kabul edilmiyor; onun geçmişi ve kimliği, sürekli bir “yabancı”lık hissiyle gölgeleniyor. Bu dışlama, sadece kültürel farklılıklarla sınırlı değil; Hortense’in Osmanlı geçmişine atıf yapan hikâyesi, ada halkının ırkçı önyargılarını açıkça ortaya koyuyor. Lila Kedrova’nın Oscar kazanan performansı, bu yalnızlığı ve ötekileştirilmeyi dokunaklı bir şekilde yansıtıyor. Hortense’in Zorba ile ilişkisi, hem bir sevgi arayışı hem de toplumsal dışlanmaya karşı bir direniş olarak okunabilir. Film, Türk-Yunan tarihsel çatışmasının bıraktığı izleri, ada halkının Hortense’e ve diğer “yabancılar”a karşı sergilediği ırkçı tutumlarda net bir şekilde gösteriyor; ancak Zorba’nın sınırları aşan yaşam felsefesi, bu ırkçılığa karşı bir insanlık manifestosu sunuyor. Madame Hortense’in “Bouboulina” lakabı, Yunan coğrafyasında derin bir yankı uyandırıyor; bu isim, Yunan Bağımsızlık Savaşı’nın efsanevi kadın kahramanı Laskarina Bouboulina’ya bir gönderme. Ancak filmdeki Bouboulina, kahramanlığın değil, kırılganlığın ve yalnızlığın sembolü; Yunan kültüründe bir ulusal kahramanla özdeşleştirilen bu isim, Hortense’in trajik figürüyle ironik bir tezat oluşturuyor. Cacoyannis, bu isimle, Yunan toplumunun tarihsel gururunu ve aynı zamanda yabancıya karşı kapalılığını ustalıkla sorguluyor. Film, ırkçılığın sadece etnik kimlik üzerinden değil, cinsiyet, statü ve kültürel farklılıklar üzerinden de işlediğini gösteriyor.

Basil’in Dönüşümü ve Alan Bates’in Performansı

Basil, Zorba’nın patronu olarak hikâyeye girerken, aslında onun rehberliğinde hayatın anlamını keşfeden bir öğrenciye dönüşüyor. Kitaplara gömülmüş, entelektüel bir dünyanın güvenliğine sığınmış bu karakter, Zorba’nın tutkulu ve özgür ruhuyla karşılaştığında kendi sınırlarını sorgulamaya başlıyor. Basil’in maden işletme girişimi, onun hayatın aksine pragmatik hedeflerini simgeliyor; ancak bu başarısızlıkla sonuçlandığında, Zorba’nın öğretileriyle hayata farklı bir açıdan bakmayı öğreniyor. Alan Bates, Basil’in bu içsel yolculuğunu olağanüstü bir incelikle canlandırıyor. Onun sakin ama yoğun oyunculuğu, Basil’in duygusal karmaşasını ve yavaş yavaş özgürleşme çabasını izleyiciye hissettiriyor. Bates’in performansı, özellikle Zorba ile diyaloglarında ve filmin sonunda dans sahnesinde, karakterin dönüşümünü güçlü bir şekilde ortaya koyuyor; onun yüz ifadeleri ve kontrollü hareketleri, Basil’in iç dünyasındaki fırtınaları sessizce haykırıyor. Bir oyuncunun yarattığı karakter, onun ruhsal evrimini nasıl yansıttığını analiz ettiğini bizlere gösterir; Bates’in Basil yorumu, bu açıdan, entelektüel bir adamın özgürlükle tanışma sürecini tüm katmanlarıyla gözler önüne seriyor.

Estetik ve Müzik: Tarihin Ritmi

Görüntü yönetmeni Walter Lassally’nin siyah-beyaz kareleri, Girit’in taş evlerini, denizin maviliklerini ve ada halkının sert ama samimi yaşamını adeta bir tablo gibi yansıtıyor. Cacoyannis, bu görsel estetiği, filmin tarihsel ve kültürel bağlamını güçlendirmek için kullanıyor. Türk-Yunan çatışmasının izleri, ada halkının yaşam biçiminde ve mimarisinde bile hissediliyor; taş evler, Osmanlı dönemiyle bağdaştırılabilecek bir sadeliği ve ağırlığı taşıyor.

Mikis Theodorakis’in müzikleri ise filmin ruhunu tamamlıyor. “Zorba’nın Dansı” (Sirtaki), sadece bir melodi değil, aynı zamanda tarihsel yaraların ve toplumsal baskıların ortasında insanın özgürlük arzusunu simgelemiş. Dans sahneleri, özellikle filmin sonunda, Zorba’nın tüm başarısızlıklara ve toplumsal yargılara rağmen hayata tutunma çabasını temsil ediyor. Bu dans, tarihin yüklerini sırtında taşıyan insanın, o yükleri bir an olsun atıp özgürce nefes almasının manifestosu.

Son Söz

Zorba, sadece bireysel özgürlük arayışını değil, aynı zamanda Türk-Yunan tarihsel çatışmasının gölgesinde şekillenen toplumsal önyargıları ve ırkçılığı da sorgulayan bir film. Film, Türk-Yunan birlikteliğine dair umut verici bir bakış açısı sunarken, ada halkının ırkçı tutumlarını açıkça eleştiriyor; Zorba’nın evrensel insan sevgisi, tarihsel düşmanlıkları aşmanın mümkün olduğunu fısıldıyor. Michael Cacoyannis, Nikos Kazancakis’in romanını sinemaya aktarırken, Girit’in tarihsel ve kültürel dokusunu, insan ruhunun evrensel çatışmalarıyla harmanlıyor. Anthony Quinn’in büyüleyici performansı, Lila Kedrova’nın dokunaklı oyunu, Alan Bates’in derinlikli ve incelikli Basil yorumu ve Theodorakis’in müzikleri, bu filmi sinema tarihinin unutulmazları arasına taşıyor.

Zorba, tarihin gölgesinde dans eden insanın hikâyesi. Özgürlüğün ve ötekileştirmenin çatışmasını, bir dansın ritminde anlatan bu film, bize hem geçmişin yaralarını hem de geleceğin umudunu hatırlatıyor!

yasam.kaya@gmail.com